Prvi pisci srpske istorijografije

Vladika Rufim · Početnik Domaćeg.de

Veselin Lazarević: PRVI PISCI SRPSKE ISTORIJOGRAFIJE

Nastavak novog žanra

Nesumnjivo je da se u drugoj polovini 15. vijeka, pojavio, novi "žanr" pisane riječi – srpska istoriografija, čiji su prvenci bili zapisi – kratka prozna djela. Tadašnji događaji na Balkanu kao da su nagovještavali posljednje vrijeme od bitke na Marice i kosovskog boja, a u surovim i krvavim turskim osvajanjima Bugarske 1393. godin, Carigrada 1453, i srpske despotovine 1459. godine, jačalo je uvjerenje da se, nesumnjivo, bliži sudnji dan!?
U duhu nadolazeće apokalipse, zapisi su živjeli i izražavali svu tragiku tog smutnog doba u kojem su nastajali, nastojeći da objasne, verifikuju zbivanja i prevaziđu tragediju isticanjnjem vrijednosti kojima je vizantijska pravoslavna civilizacija težila. Koliko je, u to doba, to bio apsurd, pokazuju činjenice. Umjesto da ih uguše, Srbi su oživljavali kultove kojima se čuvala tradicija, uspostavljali istorijski kontuinutet i ostvarivali duhovno jedinstvo naroda.
Kao spontani izraz potrebe da se ostavi pismeno, "istorijsko" svjedočanastvo o sudbini naroda stvarno doživljeno i naturistički iskazano, nastao je zapis. To je neposredna, izvorna i samostalna ljetopisna bilješka koja zaista preživljava doživljeno vrijeme.
Kroz sve zapise ovog doba provlači se tragično osjećanje istorijske sudbine, svijest o vremenu kao "posljednjem" i ropstvu kao teškom i nepodnošljivom teretu.
Konstantin Mihailović iz Ostrovice kod Novog Brda, svojim "Memoarima jednog janjičara", stvorio je jedinstveno djelo istorijskog žanra. Mihailović je rođen 1435. godine, u rudarskoj porodici i kao mladić je učestvovao sa vazalnim odredom despota Đurađa Brankovića u opsadi Carigrada.
U dvadesetoj godini života dopao je u tursko ropstvo, postao janjičar i učestvovao u mnogim poduhvatima i bojevima sultana Mehmeda II Osvajača na: Beograd, Trapezunt, Peloponez, Vlašku Albaniju, Bosnu...
Kad je grad Zvečan osvojila vojska ugarskog kralja Matije Korvina 1463. godine. Slobodan, on se u Ugarskoj stavio u službu srpskih velikaša Stefana i Dmita Jakšića, kao i despota Jovana Brankovića (1496-1502). U vrijeme između 1497. i 1501. godine Mihailović je napisao svoje uspomene kao političko-istorijski memorandum namijenjen poljskom kralju Janu Odbrahtu i ugarskom suverenu Vladislavu II.
"Janjičarske uspomene" su originalno djelo memoarskog tipa i svjedoče o Turcima i Turskoj, ovog hrišćanina koji je živio i ratovao pod osmanlijskom stegom punih osamnaest godina – od 1445. do 1463. Istorijska vrijednost Uspomena je velika – Konstantin je, kako navodi Đ. Živanović, u predgovoru njegovih uspomena, izvanredan posmatrač i psiholog, majstor karakterološkog portreta, plastičan u posmatranju naroda, pojedinaca i događaja. Njegovo pričanje je jezgrovito, dinamično, a kompozicija djela je osmišljena i čvrsto sprovedena kroz čitav tekst.
U "Janjičarskim uspomenama" vidi se veliki uticaj narodnog istorijskog predanja, srpske narodne književnosti i epskog pjesništva. Zajedno sa "Putopisom Benedikta Kuprešića iz 1530. godine, Mihailovićevo djelo je dokaz da narodna srpska epika u korak sa istorijskom literaturom. Oba djela u svoj centralni dio stavljaju predanja o srpskim vladarima, Stefanu Dečanskom, caru Dušanu, Sv. caru Lazaru, insistirajući na kosovskom epu, mučeničkog i viteškoj smrti; ona su neprikosnoveno hrišćanska i srpska.
Krajem 15. i početkom 16. vijeka, u sremskoj despotovini (novom kulturnom središtu) dolazi do razvoja proloških žitija i službi. Žitija (sinaksari) se odlikuju istoričnošću i sa vrlo malo retorike, ali nasuprot njima, u službi je obnovljen tradicionalno visok kvalitet himnografije.
Službu Stefanu Brankoviću pisao je nepoznati monah iz sela Kupinova, a službe ostalim Brankovićima sastavljene su u manastiru Krušedolu (izgrađen 1509), od kojih se posebno izdvaja Služba Maksimu (Đorđu), prepuna istorijsko-biografskih i rodoljubivih motiva. Napisana je osam godina nakon Maksimove smrti, 1523. godine i ukrštena sa starom Službom Sv. Atanasija i Kirila.
Sinoksar Maksimov spada u opširna prološka žitija, a u neizmjernom okviru tradicionalnog žanra uočljiv je nov, sasvim realan istorijski sadržaj. Bez obzira na svu složenost, naracija je oživljena snažnim prizorima i karakterima mnogobrojnih lica o kojima se govori. U stvari, to i nije Maksimovo žitije, već kratka i tragična istorija sremskih Brankovića, posljednjih izdanaka loze Nemanjića, kako nam pisac sugeriše.
Za razliku od ovog Sinaksara, svedenog na informativnu ravan, Služba majci Angelini, sastavljena oko 1530. godine, izvanredno je nadahnuta – u njoj srpska himnografija dostiže vrhunac u poetičnoj i nježnoj službi.

Mučeništvo Đorđa Kratovca

Isto takav slučaj je i sa Službom despotu Jovanu Brankoviću i Zajedničkom službom svetim despotima Brankovićima, pisanim sredinom 16. vijeka. Središnja ideja svih ovih spisa je sabiranje rasturenog ili, kako se još kaže u Službi Jovanu: "Ljude otačastva svojeg rasturene, sabrao jeste". Povezivanje sa duhovnim rodonačelnicima naroda bila je osnovna ideja i nit – Savi i Simeon su trajno prisutni u svim istoriografskim tekstovima ovog vijeka. Mošti srpskih svetaca čuvaju se i prenose kao simbol srpske snage i zalog nasljeđa. U Budim, iz furnalskog Beograda, Angelina nosi mošti Stefana Brankovića, da bi se "skrasile" u manastiru Kupinovu. Mošti Jovana Despota, preko vlaške prenose se u Krušedol, a mošti kralja Milutina (oko 1469) sklonjene su iz Trepče u Sofiju, i tu su bile neko vrijeme, kako je zapisao Vojislav Gramatik, zajedno sa moštima Jovana Rimskog – u svim ovim translokacijama, mošti su bile vezivni, integracioni element, nit koja spaja...
Srpski kultovi, naročito, su imali odjeka u 16. vijeku i to u sofijskim književnim krugovima koje je predvodio pop Peja, inače sofijski prezviter. On nam svjedoči o mučeništvu Đorđa Kratovca, maladog kujundžiju, "srpskog korijena" koji je odbio da pređe u islam. Zbog toga je spaljen 1515. godine na sofijskom trgu. Inače, Peja je pisao Službu Đorđu i opširno opisao njegovo mučenje i pogubljenje.
Mučenije je žitije specifičnog žanra. Njime se na retorsko-panegiričan način obnavlja tradicija ranohrišćanskih mučeničkih djela, "acta martyrum".
Mnogobrojni martirijski tekstovi predstavljaju sasvim novu vrstu teksta – oni su polemični, sa dalekosežnim političkim reprekusijama. To su u pravom smislu riječi djela samosvijesti i otpora, dubokog buntovništva koje prethodi svem velikim narodima i društvenim revolucionarnim pokretima i udruženjima. Srpsko monaštvo bilo je u čvrstim i tijesnim vezama sa Rusijom. Pred kraj 16. vijeka, najuticajnija ličnost srpske kulture bio je Pahomije Srbin ili Pahomije Logotet, koji je iz svetogorskog manastira Sv. Pavla došao u manastir Trojice, nedaleko od Moskve i to 1430. godine. Izvršio je preradu Žitija Sergija Radonješkog, Epifanija Premudrog, Žitije Varlama Hutinskog i mnoga druga.
Pahomije je napisao 18 kanona, četiri pohvalna slova, šest skazanija i desetak žitija od kojih su originalna samo Žitije Kirila Bjelozerskog (1462) i Žitije arhiepiskopa Novgorodskog Jevtimija, pisano oko 1458. godine. Pahomije je u Rusiju donio iskustvo starih srpskih žitija i službi, posebno onih Teodosija Hilandarca i umnih atonskih patereičkih priča koje se naročito daju primijetiti u Žitiju Kirila Bjelozerskog. "Pahomoljsko" žitije znači srpski koncept žitija, razbija dotadašnje lokalne okvire u ruskoj hariografiji, uspostavlja sveslovenske i sveruske kultove preko jedinstvene žitijine istoriografije koja je čitana od Dnjepra do dalekog sjevera Karelije i Ustjuga.
Pahomije je priredio i neka stara srpska predanja: povjest o ubistvu Batija u Ugarskoj i Okazanija o mučeništvu kneza Mihaila. U Povijesti o ubistvu Batija, istorijski događaj je legendarno izmijenjen, a tekst je pun viteških momenata i motiva, i po tome podsjeća na žanr "vojinskih povesti".
Pored Pahomija u Rusiji djeluje i manje poznati Srbin, Lav Anikita Filolog. Napisao je, u prvoj polovini 16. vijeka, Slovo pohvalno Mihailu Černjigovskom i Bojarinu Fedoru. Negdje oko 1530. godine vratio se u Slovecki Manastir (Srbija), i tu je između 1534. i 1542. godine, po ruskim verzijama, napisao Slovo Zosimu i Slovo Šavatiju. Njemu se pripisuje i da je napisao i anonimno djelo Žitije Josifa Volockog.
Neizostavno je da porijeklo nekih srpskih istoriografskih spisa iz ovog perioda treba tražiti u Rusiji. Hronograf ili Tricarstavnik (Trojadnik), izuzetno je važan spis koji u vidu hronike izlaže svjetsku istoriju od Adama do pada Carigrada (1443), odnosno, sve do 1517. godine, obuhvatajući tri carstva (bugarsko, rusko i srpsko). Inače, nastao je u Josifo-Volokalamskom manastiru oko 1488 i 1494. godine. Potom je prerađen i prepisan u Srbiji kao Povest od postanja sveta i o carstvu svih radova.
Ovim je srpska istoriografija, pored rodoslova i ljetopisa, dobila i svoj treći žanr, koji je jednostavan i srazmjeran, ali pretežno sveden na faktografiju.
Sami rodoslovi i ljetopisi mijenjali su se u ovom vremenskom periodu u skladu sa istorijskim promjenama kroz koje su prolazile srpske zemlje, uglavnom proširujući i nastavljajući ranija izlaganja.
Četvrta redakcija Povesti nastala je u 16. vijeku, istoriografski spisi imaju u srpskom društvu sve važniju ideološku ulogu.

Osnivači prvih srpskih štamparija

Oni nastoje da svoje vrijeme spoje sa prošlošću, uspostave kontinuitet i političku egzistenciju naroda zasnuju na staroj istorijskoj vezi. Sem toga, želi se ukazati na moralnu uzročnost i providencijalnost istorijskih zbivanja. Ništa manje duhovne ciljeve postavlja i srpsko štamparstvo. Prvu štampariju osniva na Cetinju, krajem 15. vijeka, zetski gospodar Đurađ Branković. Iz nje je, dok je Turci nijesu srušili, izašlo pet naslova: Oktoih prvoglasnik, Oktoih petoglasnik (1493-96). Ostale srpske štamparije bile su u manastirima Rujnu, Gračanici i Mileševi.
Osnivači prvih srpskih štamparija bili su i ljubitelji pisane riječi. Tako je Đurađ Branković ostavio jedan izvanredno topao lirski napisan testament u vidu pisama svojoj ženi Izabeti (1499), pridružujući se sličnim zavještanjima i pismima Stefana Vukčića Kosače (1457). Stefana Brankovića (1476), Miloša Belmužića (1495), Teodora Ljubavića koji je, u kolofonu Psaltira iz 1521. godine ostavio ljetopisnu bilješku, zapis o padu Beograda i pustošenje Srema. U njemu o Osmanlijama govori kao o "čedima agarenskim". Svijest o prelomu epoha i ovdje je izražena. Knjiga je odštampana po završetku sedmog vijeka i "početkom osmog vijeka, poslednjih dana". Neobično je to da srpski kalendar računa vrijeme od 5500. godine prije nove ere. Početak računanja vremena odgovara vremenu kad je došlo do razdvajanja plemena arijevskih Sarba i Germana u prapostojbini, na iranskoj visoravni.
Stara srpska istoriografija i u prvim svojim štampanim knjigama eshatološki posmatra i tumači svoje vrijeme. Dakle, kroz učenje o stvarima koje dolaze nakon smrti. Srpska istoriografija, u ovom periodu, nosi važno obilježje slovenofilstva koje izdvaja ideje slovenske uzajamnosti, a posebno interesovanja za slovensku prošlost i sudbinu, koje je bilo dio opšteg pokreta u Evropi 17. vijeka.
Njihova nadanja i želje su bile da se vojna sila Osmanlijskog carstva zaustavi na granicamna kontinenta i istisne iz Evrope. Naravno, uz pomoć hrišćana sa Balkana, a koji su sve češće dizali bune protiv turske vlasti. Uključujući i pokrete evropskih država, uperene protiv ove moćne imperije. U ovo vrijeme, srpska istorija postaje i predmet interesovanja, ne samo domaćih, već i stranih istoričara. S druge strane, porast interesovanja za vizantijske studije u 17. vijeku dovela je do novog napora da se prouče razni izvori za istoriju Vizantije i susjednih naroda. Samim tim, srpskoj istoriji poklanjaju ogromnu pažnju erudite i enciklopedisti: Mavro Orbini, Ivan Lucić, Riter Vitezović, Tomko Mrnavić... a srpska istoriografija obilato je koristila djela ovih hroničara, polazeći od patrijarha Pajsija (1614-1646), koji je u svom žitiju cara Uroša uspješno napravio prelaz između tradicije stare srpske istoriografije ka modernoj istoriografiji baroka. Na skoro istovjetan način je i Gavril Stefanović Venclović prišao jednom žitiju iz optike modernih vremena, u svom životu vladike Maksima. On je sastavljao žitije na narodnom srpskom jeziku, izbjegavajući vještački srpsko-slovenski jezik, prihvatajući, sa govornim srpskim, elemente srpskih narodnih predanja. Venclović je u svojim besjedama dao niz informacija o vizantijskoj i srpskoj prošlosti, pišući o opsadama Carigrada i Soluna, ikonoborstvu u Vizantiji i pokazujući izuzetnu obaviještenost. Sem života vladike Maksima, radio je na žitijama Sv. Save i Stefana Nemanje. Koristio je Baronijusovo istorijsko djelo, u ruskoj verziji Skargine poljske prerade, ali i niz nama nepoznatih vizantijskih izvora, do kojih je najvjerovatnije, dolazio zahvaljujući ruskom posredovanju. Venclovićev istoriografski rad u Đuru podudara se, mjestom, vremenom i sa djelatnošću čuvenog vizantologa Jana Tomke Saskog. Skoro sva djela zapadne istoriografije onog vremena, bila su pristupačna i srpskim čitaocima. Očigledno je da su srpski istoriografi koristili spise Cezara Baronijusa, Pufendorfa, Stratemana, Skarge, Saskog... Pod takvim uticajima, srpska istoriografija je sveukupnoj srpskoj kulturi donijela najvažniji i najobuhvatniji proznu književni žanr. U vrijeme kad su Orbini, Lucić, Lukarević i Mrnavić sastavljali svoje istorijske spise na latinskom ili italijanskom jeziku, nadbiskup barski i primas srpski Andrija Zmajević (1628-1694), sastavio je svoju istoriju na narodnom jeziku i to ćirilicom. Dao je paralelno i verziju na latinskom jeziku, Država svijeta, slavna i kreposna (1676).
O srpskim carevima, svoj spis dao je Antonije Daskal Srbin, a Đorđe Branković, pred kraj 17. i početkom 18. vijeka, a dopisao je i sastavio u pet tomova istoriju Srba. Naslov je Hronike, koje će ostati jedno od najuticajnijih i najznačajnijih djela srpske istoriografije uopšte napisane. Đorđe Branković (1645-1711), potiče iz ugledne i bogate porodice koja se, sticajem okolnosti, preselila u Banat i Pomorišje. Veoma rano se našao na istaknutim političkim funkcijama.

Branković poziva Srbe na ustanak

Brankovići su nasleđivali mitropolitske i vojničke položaje. Đorđevi stričevi i brat Sava Drugi bili su mitropoliti jenopoljski, lipovski i erdeljski, pa je i Đorđe Branković brzo ušao u diplomatiju. Govorio je ili se služio latinskim, turskim, njemačkim, grčkim, rumunskim, italijanskim i mađarskim jezikom. Prvi položaj koji je zauzimao bio je tumač erdeljanskog poslanika u Carigradu (1663), potom poslanik do 1677. godine. Za vrijeme turske opsade Beča dobio je titulu barona, a 1688. godine primio ga je austrijski car u vezi njegovog plana da se obnovi srpska država u kojoj bi Branković bio vladar, sa vazalskim obavezama prema caru i Austriji. Zauzvrat Austrija bi pomogla ustanak protiv Turske. Iste godine, ukazom Leopolda I, Branković je proglašen za grofa i priznat mu je status nasljednika srpskih despota od kojih je, po vlastitom i uvjerenju svojih saradnika, vodio porijeklo.
U Oršavi, 1688. pozivao je Srbe na ustanak, ali je uhapšen i utamničen u Beču. U nekoj vrsti pritvora, Branković je, 1691. na skupštini srpskih prvaka, izabran je za despota i postavljen za nadređenog visokim srpskim oficirima u austrijskoj službi. Uprkos brojnim intervencijama Arsenija III Čarnojevića i ruskog cara Petra Velikog da se Branković oslobodi, on je ostao u zatočeništvu do smrti, 1711. godine. U zatočeništvu je 1686. godine napisao Vlašku hroniku i Slavenosrebske hronike koje su, do danas ostale neizdate! Rukopis se čuva u srpskoj patrijaršiji u Beogradu, gdje su nastali njegovi brojni prepisi, rađeni pod strogim nadzorom crkve.
Brankovićevo djelo je prva moderna i svetovna istorija Srba, veoma široko shvaćena i data u okvirima istorije Vizantije, Ugarske, Poljske, Turske, Rumunije... U petoj knjizi Hronika, Branković je napisao izvještaj o svom vremenu i tu se od istoričara pretvara u hroničara. Njegov spis spada u vrstu memoara jedne značajne i visoke ličnosti čija je sudbina toliko povezana sa istorijom srpskog naroda, da nema mogućnosti da se od nje odvoji u bilo kom smislu. Brankovićev stil, naročito je odudarao od tadašnjih stilova pisanja i privlačio je veliku pažnju stručnjaka – nalažene su mu paralele u manirizmu 15. vijeka, ali njegova komplikovana, bogata rečenica, puna sinhronizovanih participa, od kojih svaki može biti nosilac radnje, odražava jedno barokno htjenje koje izbija iz najdubljih piščevih pobuda. Dokument o nastajanju srpske narodne epike, njeni odjeci u Hronikama, diplomatski polemični sloj ovoga djela koje je upućeno austrijskom dvoru, kao odbrana grofovskog legitimiteta i nesuđenog despota Brankovića, ugled koji je imao u svom narodu... Sve je to činilo i čini Hronike nezaobilaznim spomenikom politike, književnosti i srpske istoriografije.
Pavle Nenadović je sastavio Stematografiju u kojoj se, pored istorijskih podataka, mogu pronaći pravni i politički savjeti, kao i neizbježni spisak privilegija Srba u Austriji, potvrđenih za vrijeme Marije Terezije. Oko 1754. godine, Simon Končarević sastavio je spis Letopis građanskih i crkvenih događaja, za kojima se još uvijek traga u Rusiji, u kojoj je Končarević i završio svoj život, baš kao i mitropolit Vasilije Petrović Njegoš (1709-1766), koji je u Petrogradu štampao iste godine Istoriju o Crnoj Gori.
Oficir u Ruskoj diplomatskoj službi, Pavle Julinac (1730-1785), sastavio je prema Dikanžu, Brankoviću i Saskom, uvod u istoriju Srba; Kratke vedenije u istoriju proizhoždenja slaveno-serbskogo naroda (Venecija, 1765). Objavio je i srpske privilegije u Austriji.
Necenzurisanom verzijom Julinčevog djela služe se, ili ga preuzimaju u djelovima i publikacijama: Orfelin, Markides Puljo, Milišić, Franjo Ksaver Pejačević (Istorija Srbije, 1799), Jovan Radić (iz Sarajeva) objavio je na rusko- slovenskom jeziku, latinicom svoj spis Knjiga istoriografija o narode slovenskom (pešta 1770), a Zaharije Orfelin je iste godine završio žitije i slavnija djela gosudarja imperatora Petra Velikog (Venecija, 1772. I- II), jedno od najznačajnih djela srpske istoriografije tog doba.
Zaharije Stefanović Orfelin (1726-1785), pjesnik i istoričar, jedan je od najistaknutijih poslenika srpske kulture. Orfelin je u Veneciji usko sarađivao sa Dimitrijem Teodosijem, štamparom ćiriličnih knjiga. Pored časopisa i kalendara i almanaha, tu je štampao i najobimnije djelo – monografiju o Petru Velikom, u dvije verzije, potpisanoj i nepotpisanoj. Ova raskošno ilustrovana monografija, prepuna je gravura, mapa, portreta istaknutih ličnosti, snimaka medalja i drugih spomen-obilježja.
Srpska istoriografija ovog doba, započeta djelom Andrije Zmajevića, okrenutom Zapadu, koji je mislio da će otuda doći spas i pomoć srpskom narodu, završava se Orfelinovom monografijom o Petru Velikom, u nadi da će sa Istoka, od Rusije, doći željeni oslonac, podrška i ona snaga koja će pomoći oslobodilačku borbu srpskog naroda.

Rajić piše istoriju Srba

Istorijska djela ove epohe ostala su u začaranom krugu uzaludnih apela na hrišćansku savjest Evrope.
Skoro u isto vrijeme, otprilike, svoju veliku istoriju Srba završio je i Jovan Rajić. Međutim, na njeno objavljivanje moralo se čekati dvije decenije. Rajićevo djelo objavljeno je između 1794. i 1795. godine u Beču kao Istorija raznih slovenskih narodov najpače Bolgor, Horvatov i Serbov, i to u četiri toma. Jovan Rajić (1726-1801), bogoslovski pisac, učenik ruskih učitelja u Karlovcima i pitomac čuvene Kijevske duhovne akademije, autor je prve obimno štampane istorije Srba.
Podstaknut susretom sa čuvenim vizantologom Janom Tomkom Saskim, jednim boravkom na Svetoj gori i materijalom nađenim u srpskom manastiru Hilandar, Rajić se odlučio za pisanje istorije Srba. Na osnovu Vitezovićeve (Pavao, Riter, 1652-1713) rukopisne latinske istorije Serbia Ilustrata, pisane za karlovačku mitropoliju , i na osnovu Istorije Jana Tomke Saskog, djela Orbinija, pa na osnovu brojnih arhivskih istraživanja, uz oslonac na Brankovićeve Hronike i drugi materijal koji je posjedovao, prikupljen decenijama, sastavio je svoju istoriju Srba i drugih "hrabrih slovenskih narodov". "Rajić je na rukopisu radio od 1757. do 1768. godine, dopunivši ga 1775. Djelo koje traži da se "slava Slavjan priumnožit sja", počinje kao opšta istorija Slovena, nastavlja se kao istorija Rusa i Srba, a završava istorijom Srba u Vojvodini; djelo se zaključuje insistiranjem na privilegijama Srba u Austriji.
Rajićev spisateljski postupak podsjeća na rad francuskog istoričara Le Nena. On prati logičan slijed izvora, jedva uspijevajući da ga komentariše. Njegova istorija doživjela je mnoge redakcije prije izlaska. Izdavač Stefan Novaković ju je preveo na srpsko-slovenski, a autor je unio i prosvetiteljsku redakciju sa obiljem pohvala nauci, učenom 18. vijeku i modernom ustrojstvu države. Ova, u suštini ideološka intervencija, nije suštinski promijenila prirodu Rajićevog djela, koje se obraća bečkom dvoru, kao adresatu. Odjeljci Rajićevog djela, koji se bave predhrišćanskim i običajima Srba, poglavlja o mitologiji i ranoj istoriji Srba, pisani su na moderan način... Od Rajićevog istorijskog rada ne može se odvojiti njegova teološka djelatnost. Pored kratke istorije vaseljenskih sabora (1766), ostavio je i spis, u rukopisu, o deobi crkava Bespristrasnoja istoričerskaja povest o razdeljenij vostočnija i zapdnija cerkvej (1781. završna redakcija 1794). Izvori za ovo djelo su Memoari Silvestera Suiropulosa o koncilu u Firenci, zatim djela Adama Zernikova, T. Prokopoviča i E. Minatisa.
Godine 1774, sastavljen je jedan anoniman spis pod naslovom Kratke opisanije o Zeti u Černoj Gori posvećenoj grofu A. G. Orlovu, komandantu ruskih i kopnenih trupa u ratu protiv Turaka na Levantu 1768-1774. Ovo djelo nije štampano. Prema ocjeni savremenih istoričara, Kratke opisanije..., po svojoj sadržini, pogledima i shvatanjima znači veliki napredak u odnosu na raniju Istoriju Vasilija Petrovića.. Iza ovog anonimnog spisa stoje neki tekstovi i ideje Orfelina, Dvije gramate Petra Velikog, upućene Crnogorcima 1711. i 1715, koje navodi Kratkoe opisanije objavio je 1772. Orfelin, kao i dioklecijanovu okružnicu Dalmatincima u svom Magazinu 1768. Sva djela srpske istoriografije 17. i 18. vijeka, osim Orfelinovog bave se srpskom istorijom, stavljajući je u okvire istorije ostalih naroda i naroda u susjedstvu Srba, na način saglasan slovenofilskim idejama...
Andrija Zmajević je svoju Državu, napisanu na latinskom namijenio rimskoj Kongregaciji za propagandu vjere, ukazujući kako se može pomoći ujedinjenju srpskog naroda. Atanasije Daskal Srbin, svoj spis O srpskim carevima, sastavio je za Sofiju, sestru Petra Velikog, da propagira na ruskom dvoru oslobođenje Srbije od Turske.. Knjige Žefarovića i Pavla Nenadovića mlađeg, Stematografija, trebalo je da pokaže kako je nekada izgledalo moćno srpsko carstvo.
Posveta je upućena patrijarhu Arseniju Četvrtom Jovanoviću Škabentič ovdje se pored patrijarha izvlači grbovnik Nemanjićkog carstva, jer patrijarh predstavlja Dušanovog nasljednika na čelu srpskog naroda i stoga mu je namijenjena uloga da se uz pomoć grbovnika bori za prava Srba. Iz svake posvete je jasna želja da se evropskim moćnicima skrene pažnja na položaj balkanskih hrišćana.
Ova srpska istoriografija ostala je zatvorena u svoje klasične predrasude i tek kad se pisci srpske istorije budu krajem 18. vijeka, počeli javljati iz krila građanske sredine, srpska istoriografija će se obraćati jednonacionalnim čitaocima iz svog građanskog staleža...

(Kraj)